مقاله : "بررسی حقوقی افزایش پدیده ریزگردها در ایران و کشورهای همسایه"

نویسنده : دکتر علی مشهدی

منبع  : سالنامه ایرانی حقوق بین‌الملل و تطبیقی، ش 5، 1388. صص ۳۲۰-۳۰۵

 

                                                

چکیده :

 در سالیان اخیر به زعم کارشناسان، میزان پدیده گرد و غبار در شهرهای جنوبی و غربی کشور افزایش محسوسی یافته است. از عمده ترین دلایل این پدیده، علاوه بر مشکلات داخلی، منشاء فرامرزی آلودگی و نقش ضعیف راهبردهای مربوط به تثبیت شن­های روان در کشورهای همسایه و تخریب پوشش گیاهی مناطق مبتلابه است. در این مقاله به اختصار به بررسی این مسئله از منظر آموزه­ های حقوق بین الملل پرداخته و ...

 

در این مقاله به اختصار به بررسی این مسئله از منظر آموزه­ های حقوق بین الملل پرداخته و در آن به تعهدات و مسئولیت­های کشورهای همسایه ایران در زمینه پیشگیری از گسترش آلودگی ناشی از ریزگردها وضرورت کنترل آنها اشاره شده است. لزوم تدوین یک موافقتنامه منطقه ای در زمینه ریزگردها، حمایت بین المللی از آسیب دیدگان، جبران خسارات ناشی از ریزگردها و ضرورت همکاری نهادهای بین المللی و منطقه ای در این زمینه مهمترین یافته و پیشنهاد این مقاله است.

 

واژگان کلیدی: ریزگردها، آلودگی فرامرزی، بیابان زدایی، مبارزه با خشکسالی، اصل پیشگیری، اصل همکاری.

 

مقدمه

 

 اکولوژیست­ها، سیستم­های ساده و کمتر پیچیده مانند نواحی بیابانی و نیمه بیابانی را حساس­تر و آسیب پذیر تر از سیستم های پیچیده می دانند.[2] به دیگر سخن، سیستم های کمتر پیچیده ناپایدار تر، آسیب پذیرتر و دارای آثار خارجی محسوس­تر در برابر هر تغییر جزئی اند. دستکاری­های انسانی از طریق ساده کردن اکوسیستم­های تالابی، جنگلی و رودخانه ای موجود در مناطق بیابانی در کنار تغییرات اقلیم منجر به بروز برخی از مشکلات ازجمله گسترش پدیده ریزگردهامی شود. در ایران، سالیان چندی است که پدیده گرد و غبار، در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی (یعنی اکثر شهرهای جنوبی، جنوب غربی، شرقی و حتی غرب کشور)افزایش محسوسی یافته است.[3] این پدیده به نوبه خود منجر به ورود خسارات به محیط زیست طبیعی و انسانی این مناطق شده است.

 

اما از منظر حقوق بین الملل، کانون­های فرامرزی انتشار گرد و غبار میان دو یا چند کشور همسایه از جمله عراق، عربستان ، قطر، کویت و سوریه وصف فراملی نیز به این پدیده داده است. به دنبال این وصف، این سئوال اساسی مطرح است که مطابق حقوق و قواعد بین المللی چه تعهداتی کشورهای همسایه در این زمینه دارند؟ رژیم حقوقی حاکم بر مسئولیت بین المللی خسارات ناشی از ریزگردها و طرق جبران آن چگونه است؟ آیا ساز و کار بین المللی و منطقه ای برای حمایت از آسیب دیدگان وجود دارد؟ واقعیت موجود نظام حقوق ملی و بین المللی حکایت از این امر دارد که پدیده گرد و غبار نسبت به سایر آلاینده های هوا کمتر مورد توجه حقوق بین الملل قرار گرفته است. هرچند اسناد بین المللی متعددی در زمینه آلاینده­های هوا تدوین گردیده و تلاش­های فراوانی برای حفاظت از هوا در برابر آلاینده­های متعدد صورت گرفته است، اما با نگاهی به این اسناد و سایر تلاش­های بین المللی، می توان فهمید که این تلاش­ها بیشتر معطوف بر آلاینده­هایی غیر از گرد وغبار است. شاهد مثال را می توان در رویکرد کنوانسیون ژنو 1979 پیرامون آلودگی هوای مرز گذر[4] و پروتکل­های متعدد الحاقی به آن[5] ذکر نمود که هیچ اشاره صریحی به آلاینده گرد و غبار نشده است. 

 

این امر به دلیل وضعیت کمتر مبتلابه کشورهای اروپایی و حوزه اسکاندیناوی به عنوان مبتکران کنوانسیون ژنو است. لیکن وضعیت کشورهای آسیایی و آفریقایی بویژه در مناطق بیابانی ونیمه بیابانی کاملاً متفاوت است. در این کشورها عدم توفیق سیاست­های بیابان زدایی و کاهش تنوع زیستی در کنار همکاری­های ضعیف منطقه ای پیرامون مسائل زیست محیطی، میزان انتشار و شیوع ریزگردهای ناشی از گرد و غبار را افزایش داده است. آنچه به لحاظ حقوقی امروزه برای کشورهای مبتلاء به اهمیت دارد فقدان یک موافقتنامه منطقه ای و حتی بین المللی در زمینه ریزگردها، حمایت بین المللی از آسیب دیدگان آلاینده­های فرامرزی ، جبران خسارات ناشی از ریزگردها و ضرورت همکاری نهادهای بین المللی و منطقه ای در این زمینه است. در این نوشتار سعی شده به اختصار به برخی از این خلاء ها اشاره و پیشنهاداتی را برای اقدامات آتی در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی دراین زمینه ارائه گردد.

 

 

الف - ریزگردها؛ زمینه های گسترش و خسارات وارده بر محیط زیست

 

1-    ماهیت و مشخصات ریزگردها

 

 

ریزگرد، ذرات[6] معلق کوچک اعم از جامد و مایعی است که در هوا یافت می شوند. درحقیقت این نوع از آلودگی هوا شامل هر نوع ماده شناور در هوا می شود. این ذرات و مواد شناور شامل گرد و غبار[7] و دود و ذرات[8] قابل رویت تا ذرات ریز میکرونی دیگر می شوند. محتوای این ذرات نیز از شن­های درشت تا فلزات گوناگون، باتوجه به جغرافیای محل و مشخصات خاک­ها و محیط جغرافیایی را متغیرند. در علم آلودگی هوا گاهی تحت عنوان «آئروسل»[9] از آنها یاد می­شود [10] و منظور از آن پراکنده شدن یک ماده جامد یا مایع در هوا است.[11]

 

 

 منشاء افزایش این ریزگردها در هوا نیز گوناگون بوده و ممکن است منشأء طبیعی یا مصنوعی داشته باشند.[12] فعالیت­های انسانی نظیر کشاورزی تا فوران آتشفشان، کویر زایی، طوفان و نظایر آن را شامل می شود.[13]

 

 

2-خسارات ناشی از ریزگردها

 

 

 خسارات ناشی از ریزگردها نظیر سایر آلاینده­های هوا متعدد و متنوع است. ازجمله مهمترین این خسارت بر اموال، اشخاص و طبیعت می توان به موارد ذیل اشار نمود: در حوزه خسارات وارده بر اموال و منافع، ریزگردها به عنوان یکی از آلاینده های هوا بر منابع دیداری تأثیر نامطلوب دارد و هوا سپهر را بد رنگ و میدان دید را محدود و شفافیت هوا را کاهش می دهد.[14] به تبع خسارات وارده از ریزگردها نیز با توجه به حجم و گستره و میزان وزش باد و سایر شرایط اقلیمی می تواند متغیر باشد. ذرات ریز میکرونی با نفوذ در شش­ها زمینه بیماری­های متعدد از جمله سرطان­ها را فراهم می آورند.[15] ریزگردها می توانند بر ترافیک هوایی و لغو پرواز هواپیما ها موثر افتد[16]، اگر ذرات غلیظ گرد و غبار همراه با طوفان شدید باشد پدیده معروف به «باران خون»[17] درمناطق بیابانی ونیمه بیابانی اتفاق خواهد افتاد. درحوزه خسارات وارده بر اشخاص میزان مراجعات افراد مبتلا به آسم و حساسیت به دلایل التهاب دستگاه تنفسی به مراکز درمانی افزایش می یابد.[18] علاوه بر این میزان تولید محصولات کشاورزی و باغی را کاهش می دهد.[19] ذرات بسیار ریز آلاینده با قطر کمتر از دو نیم میکرون اهمیت ویژه ای دارد. زیرا عموماً این ذرات از طریق تنفس وارد شش­ها شده و آثار مزمن تنفسی ایجاد می کنند.

 

 

3-زمینه­ های بروز پدیده ریز گرد

 

 

  عوامل متعدد طبیعی و انسانی، زمینه ساز بروز پدیده ریزگرد می شوند. از مهمترین علل و زمینه های گسترش پدیده ریزگردها در ایران رامی توان، به تغییر کاربری اراضی در کشورهای همسایه بویژه مناطق شرقی عراق[20]، عدم توفیق سیاست­های بیابان زدایی در این منطقه و تخریب جنگل­ها و اراضی کشاورزی و تالابی، وزش بادهای موسمی در فصل خشک، کاهش نزولات جوی، اثرات نامطلوب ناشی از جنگ تحمیلی بر اراضی جنگلی و تالابی مناطق جنوبی و جنوب شرقی ایران ازجمله خشکاندن تالاب هورالعظیم درخوزستان و نیز قطع درختان نخل توسط عراق در خلال جنگ، خشکسالی و تأثیر سوء تغییرات اقلیم درمنطقه درکنار مدیریت ضعیف منابع آبی و رودخانه ای در این مناطق را نام برد. درمورد ریزگردها در جنوب کشور نیز تصاویر ماهواره ای نشانگر آن است که اساساٌ در قلمروهای بیابانی با همراه شدن طوفان این پدیده تشدید می شود. وجود صحراهای عظیم شمال عربستان،باتپه های ماسه ای وسیع و بیابان­های لخت و لم یزرع و بیابان­های رسی و کفه ای د رجنوب عراق و شمال شرق کویت[21] نشان دهنده وضعیت مستعد طبیعی و کانون انتشار آنها در جنوب و غرب ایران است.

 

 

ب- پیشینه بحث در حقوق بین الملل

 

 

ریزگردها به عنوان یکی از آلاینده های هوا کمتر مورد توجه نظام بین المللی حفاظت از هوا قرار گرفته اند. با این حال می توان پیشینه این بحث را از برخی تعهدات عرفی بین المللی نظیر ممنوعیت استفاده زیانبار از سرزمین و نیز برخی از تعهدات قراردادی در قالب اسناد الزام آور و غیر الزام آور منطقه ای و جهانی یافت. اسناد بین المللی نیز بیشتر در زمینه گرد و غبار ناشی از آتش سوزی، حفاظت از خاک، مقابله با بیابانزایی و مبارزه با خشکسالی به گونه ای مستقیم یا غیر مستقیم به پدیده گرد و غبار ارتباط پیدا می نمایند. که در ادامه به برخی از آنها اشاره می نماییم.

 

 

1- آلودگی فرامرزی ناشی از غبار

 

 

در زمینه آلودگی فر امرزی ناشی از ذرات دود و غبار [22]در سطح جهانی سند مشخصی تدوین نگردیده است. مشهورترین سند منطقه ای در این زمینه، برنامه عمل منطقه ای غبار[23] است، که آسه آن[24] آنرا در سال 1997 تدوین نموده است.[25] ریشه اساسی تدوین و تصویب این برنامه آتش سوزی های جنگلی سال 1997 منطقه آسیای جنوب شرقی است. در این آتش سوزی دود و غبار غلیظی هوا سپهر را آلوده نموده و مشکلات شدیدی را نه فقط برای کشورهای منشاء [26] بلکه در مالزی ، میانمار، سنگاپور و تایلند ایجاد نمود.[27] همچنین باید از موافقتنامه 2002 آسه آن برای کنترل مشکل گرد و غبار[28] در جنوب شرقی آسیا نام برد. این سند در حقیقت نخستین موافقتنامه ایست که به صراحت به موضوع گرد و غبار پرداخته است.

 

 

این موافقتنامه به دنبال کنفرانس جهانی که در سال 2002 درسطح وزاری آسه آن در کوالالامپور برگزار شد تدوین و امضاء گردید. محتوای این موافقتنامه ضمن شناسایی آثار زیانبار گرد و غبار بر انسان، منابع زنده اکوسیستم­ها و دیگر کاربردهای مشروع محیط زیست، بر اتخاذ تدابیر پیشگیرانه، احتیاطی و هماهنگی ملی[29]همکاری دو جانبه و چند جانبه، انجام اقدامات مناسب در وضعیت های اضطراری و مدیریت مناسب جنگل­ها تأکید نموده است.[30]

 

 

2- حمایت از خاک­ها و جلوگیری از فرسایش آن

 

 

یکی از دلایل ایجاد گرد و غبار، فرسایش خاک و از بین رفتن آن در اثر فعالیت­های انسانی و تغییر کاربری است. بنابراین خاک می تواند از طریق فرسایش بادی نیز تخریب گردد.[31] با اینحال به دلیل ماهیت کمتر مرز گذر خاک نسبت به آب و هوا اسناد معدودی در حقوق بین الملل به این مسئله پرداخته اند.[32] در این خصوص، باید از اسناد غیر الزام و منشورهای منطقه ای و جهانی خاک به عنوان مهمترین تلاش­های جامعه بین المللی در این زمینه یاد نمود. مهمترین اسناد غیر الزام آور در این زمینه می توان به منشور اروپایی 1972 خاک[33]، منشور جهانی خاک فائو[34]و برنامه خاک­های جهانی[35] برنامه محیط زیست ملل متحد اشاره نمود. هدف این اسناد اساساً حفظ حاصلخیزی خاک، جلوگیری از آلودگی آنها، تغییر کاربری وفرسایش آنها است.

 

 

3- مقابله با بیابان­زدایی

 

حوزه سوم و مرتبط با پدیده گرد و غبار مربوط به مقابله با بیابان زایی است. بیابان زایی از مهمترین عواملی است که منجر به تشدید گرد و غبار در مناطق بیابانی ازجمله ایران و عراق می شود. دلیل این امر نیز عاری شدن کانون­های فرسایش بادی از پوشش گیاهی و لخت شدن زمین به دلایل انسانی و طبیعی است.[36] در این زمینه اسناد متعدد بین المللی از جمله قطعنامه­ها[37]، توصیه نامه­ها و کنوانسیون­های بین المللی و منطقه ای متعددی شکل گرفته اند. م شاخص ترین سند بین المللی در این زمینه می توان به کنوانسیون 1994 پاریس برای مقابله بیابان زایی[38] اشاره نمود. هدف این کنوانسیون همانگونه که در ماده 2 آن آمده است، بیابان‌ زدایی‌ و کاهش‌ اثرات‌ خشکسالی‌ در کشورهایی‌ است‌ که‌ به‌ طور جدی‌ با خشکسالی‌ و بیابانزایی، مواجه‌ هستند، از طریق‌ اقدام‌ مؤثر در تمام‌ سطوح‌، با حمایت‌ همکاری­های‌ بین‌المللی است. بر این اساس متعاهدین موظف به اجرای برنامه جامع برای بیابان زدایی و کاهش اثرات خشکسالی شده اند. همچنین کشورهای عضو این کنوانسیون از طریق اجرای «برنامه­های عمل ملی»[39]و«برنامه های عمل منطقه ای»[40] اقدام به شناسایی‌ عوامل‌ مؤثر بیابان‌زایی‌و کاهش‌ اثرات‌ خشکسالی‌ می نمایند.[41] مواد 10 تا 13 این کنوانسیون چند ویژگی را برای این قبیل برنامه های عمل بر شمرده است که رعایت این ویژگی­ها می تواند مستقیماً بر میزان پدیده ریزگردها باشد. نخست اینکه این برنامه­ها باید به‌ اجرای‌ روش­های‌ پیشگیری‌ از تخریب زمین­هایی‌ که‌ هنوز تخریب‌ نشده‌اند یا مختصری‌ فرسایش‌ یافته‌اند توجه‌ مخصوص‌ نمایند. دوم اینکه همراه‌ با «استراتژی­های‌ بلند مدت»[42]‌ بیابان‌ زدایی و کاهش‌ اثرات‌ خشکسالی‌ بوده‌، براجراء تأکید داشته‌ و با سیاست­های‌ ملی‌ برای‌ توسعه‌ پایدار ادغام‌ گردند و سوم اینکه توانایی­های‌ هواشناسی‌، آب‌شناسی‌، آب‌ و هوایی‌ در سطح‌ ملی‌ و «سیستم­های‌ هشداردهنده‌ خشکسالی»[43]‌ را تقویت‌ نمایند.

 

 

4- مبارزه با خشکسالی

 

 

 حوزه چهارم و مرتبط با ریزگردها درحقوق بین الملل موضوع کنترل و مبارزه با خشکسالی است. یکی از دلایل اصلی گسترش پدیده ریزگردها نیز هم اکنون تشدید اثرات خشکسالی است. در این خصوص به گواهی اسناد بین المللی، باید از کنوانسیون 1973 اواگادوگو در خصوص تشکیل کمیته دائمی بین الدولی نظارت بر خشکسالی[44] یاد نمود. این کنوانسیون با هدف مبارزه با خشکسالی و آثار آن در منطقه آفریقا تدوین گردیده است.[45]  علاوه بر این کنوانسیون، کنوانسیون مقابله با بیابانزایی نیز به طور مفصل به موضوع خشکسالی پرداخته است. در نهایت می توان گفت که پدیده گرد و غبار با موضوعات متنوعی پیوند می خورد.

 

 

ج- تعهدات کشورهای منطقه در زمینه ریزگردها

 

 

نظام حقوقی قابل اعمال در پدیده ریزگردها، به مثابه یک پدیده فراملی و منطقه ای را باید بیشتر در حقوق بین الملل عرفی ناشی از منع ورود آسیب و خسارت به سرزمین و لزوم جبران خسارت یافت. این امر ناشی از کمبود تعهدات کنوانسیونی و عدم توسعه این حوزه از مشکلات منطقه ای و بین المللی است.[46]علاوه براین برخی از این تعهدات در حقوق بین الملل محیط زیست در قالب اصول بنیادین ذکر گردیده اند، که ذیلا به مهمترین آنها اشاره می نماییم.  

 

 

1-استفاده غیر خسارت بار از سرزمین

 

 

 ممنوعیت استفاده غیر خسارت بار از سرزمین، ریشه در یک قاعده عرفی و قدیمی حقوق بین الملل مبنی بر ممنوعیت آسیب و ورود ضرر به دیگری ( قاعدهSic Utre )[47]دارد. در ادبیات حقوق بین الملل محیط زیست نیز در قضیه کارخانه ترای[48]( تریل اسملتر) شاهد آن هستیم که مسئولیت دولت در زمینه آلودگی هوای فرامرزی برای نخستین بار مورد شناسایی قرار گرفته است. به موجب این اصل قدیمی و سنتی حقوق بین الملل، دولت­ها مکلفند سرزمین خود را برای اهدافی به کار نگیرند که مغایر با حقوق بین الملل باشد.[49] در پدیده ریزگردها حداقل بخشی از خسارات ناشی از ورود این ریزگردها از کشورهای همسایه است. لذا بدواً در پرتو این اصل می توان گفت، کشورهای منطقه از انجام اقدامات تشدید کننده گرد و غبار نظیر تخریب تالاب­ها و جنگل ها، به گونه ای که منجر به ورود خسارت به کشورهای دیگر شود ممنوع هستند.

 

 

2-همکاری منطقه ای

 

 

کانون­های متعدد انتشار ریزگردها در حوزه خاورمیانه مهار آنها را نیازمند همکاری منطقه ای کشورهای مبتلابه نموده است. این امر به دلیل مرز گذر بودن این قبیل آلودگی ها است. در این میان وضعیت کشور عراق و ایران به مراتب وخیم تر است. در این راستا انجام همکاری جهت جلوگیری از افزایش کانون های انتشار ریزگردها در منطقه و نیز از بین بردن کانون های موجود از طریق انجام اقدامات پیشگیرانه از ضروریات است. در این راستا آیین نامه مقابله با ریزگردها درماده 18 مقرر نموده است که برای ایجاد زمینه همکاری منطقه‌ای، تیم کارشناسی به کشورهای منطقه اعزام گردند. همچنین در ماده 19 سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان مرجع ملی کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی مکلف به تهیه پیش‌نویس طرح همکاری چند جانبه کشورهای منطقه با هدف پیشگیری و کنترل پدیده گرد و غبار منطقه شده است.

 

3- پیشگیری، کنترل و اطلاع رسانی

 

پیشگیری قاعده طلایی[50] حقوق بین الملل محیط زیست است.[51] این اصل در کنار اصل اطلاع رسانی در اسناد متعدد بین المللی زیست محیطی به مثابه، تعهد عمومی دولت­ها مورد تأکید قرار گرفته است. در پدیده گرد وغبار هرچند نمی توان از یک تعهد عمومی عرفی کشورهای همسایه مبنی بر رعایت این اصول صحبت نمود. لیکن رعایت اصل اطلاع رسانی و نیز اتخاذ رویکرد پیشیگرانه از طریق وضع ممنوعیت تخریب بیابان­ها، اجرای پایدار سیاست­های مقابله بیابان زدایی، می تواند نقش بسیار مهمی در کاهش میزان خسارات ناشی از این پدیده داشته باشد.

 

 

4-جبران خسارات ناشی از ریزگردها

 

 

مسئله مهم قابل بحث در خصوص ریزگردها مسئولیت کشورهای منطقه، در مقابل خسارت وارده ناشی از ریزگردها است. بدیهی است این پدیده منجر به ورود خسارت متعددی بر اشخاص، اموال، منافع در سطح کشورهای منطقه شده است. به لحاظ حقوقی به نظر می رسد با توجه به ماهیت پدیده و خسارات وارده، پیچیدگی­ها و مشکلات متعددی وجود داشته باشد. مشکلات پنج گانه ذیل که تقریباً در خسارت زیست محیط مشترک است، پیگیری جبران خسارات را با دشواری­هایی مواجه می نماید.

 

 

نخستین مشکل در این زمینه توصیف پدیده ریزگردها است. دومین مشکل تعیین عامل زیان، سومین مشکل ارزیابی میزان خسارت وارده، چهارمین مشکل مسئله قابلیت انتساب خسارات و در نهایت نحوه جبران خسارت وارده است. با توجه به منشأ متعدد طبیعی و انسانی و نیز داخلی و بین المللی خسارات آلودگی ناشی از ریزگردها یا ترکیبی از آنها، ردیابی عامل ورود خسارت و یافتن دلایل و امکان انتساب خسارت به یک یا چند دولت مشخص به سختی امکانپذیر است. با این حال این مشکلات به معنای فقدان نظام حقوقی بین المللی در این زمینه و عدم امکان مطالبه خسارات نیست.

 

 

د- ایران و ریز گردها(ارزیابی اقدامات دولت جمهوری اسلامی ایران)

 

 

در ایران با توجه به افزایش سطح گرد و غبار در مناطق جنوبی و جنوب غربی کشور و میزان خسارت وارده بر محیط زیست، دولت جمهوری اسلامی ایران تدابیر قانونی و اجرایی متعددی را در جهت کنترل ، مدیریت، مقابله و کاهش ریزگردها انجا داده است. از جمله مهمترین این اقدامات می توان به تصویب آیین نامه مقابله با ریزگردها، تقویت اقدامات مربوط به مقابله با بیابان زایی ، برگزاری اجلاس و نشست­های متعدد با کشورهای همسایه و امضای توافقنامه و اجرای طرح های کنترل ریزگردها در کشور عراق را نام برد.

 

 

1- اقدامات در سطح داخلی

 

 

دولت ایران در چارچوب اقدامان کنوانسیون مقابله با بیابان­زایی وفرسایس بادی از سالها پیش موظف به اتخاذ تدابیر قانونی و اجرایی متعددی شده است. در این راستا می توان به مهمترین اقدام در سالیان اخیر یعنی تصویب آیین نامه آمادگی و مقابله با پدیده گرد و غبار(ریزگرد) مصوب 1388( از این به بعد آیین نامه ریزگردها)، اشاره نمود. در ایران در سطح ملی این امر به اندازه ای واجد اهمیت بود که بند ب ماده 198 قانون برنامه پنجم توسعه، سازمان حفاظت محیط زیست را مکلف به اتخاذ تمهیدات لازم جهت کاهش آلودگی هوا تا حد استانداردهای جهانی با اولویت شناسایی کانون­های انتشار ریزگردها و مهار آن، نمود.[52] محتوای آیین نامه نمایانگر ماهیت فرابخشی و بین بخشی مبارزه با ریزگردها است.

 

 

1-ماده نخست این آیین نامه تشکیل کارگروه ملی گرد و غبار را متشکل از سازمان­ها و ارگان­های مختلف و با مسئولیت معاون اول رئیس جمهور پیش بینی نموده است. این کارگروه در حقیقت واجد صلاحیت اتخاذ تدابیر لازم به منظور ایجاد آمادگی ملی مدیریت و مقابله با آثار زیان بار پدیده گرد و غبار است. این آیین نامه با پیش بینی برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت تعهدات مختلفی را برعهده سازمان­های ذی ربط جهت کنترل پدیده گردو غبار نهاده است.

 

2-یکی از ابهامات و اختلافات اساسی امکان تعیین دقیق میزان و مکان شکل گیری کانون­های اولیه گرد و غبار است. آیین نامه ریزگردها، تدارک طرح­های توسعه و تجهیز ایستگاههای پایش وضعیت جوی و نیز پیش بینی سیستم های پیش آگاهی و کنترل مناطق مبتلابه به منظور تعیین کم و کیف پدیده گرد و غبار را برعهده سازمان حفاظت محیط زیست و هواشناسی نهاده است. این سازکار درحقیقت باهدف شناسایی، پیش بینی و اطلاع رسانی دقیق پیش بینی گردیده است.

 

3-موضوع مهم موثر دیگر بیابان زایی و فرسایش بادی در مناطق جنوبی و جنوب غربی کشور است. در این خصوص و در راستای سیاست­های مقابله با بیابانزایی وزارت کشاورزی( سازمان جنگل ها و مراتع) به عنوان مرجع ملی کنوانسیون مقابله با بیابانزایی در این زمینه دو تعهد اساسی دارد. نخست، تعهد به تدوین پیش نویس طرح همکاری چند جانبه کشورهای منطقه با همکاری سازمان­های مرتبط ازجمله سازمان محیط زیست و وزارت امور خارجه به منظور کنترل و پیشگیری پدیده ریزگردها و دوم اتخاذ اقدامات اجرایی فنی ازجمله مالچ پاشی( ماده 5) و سایر اقدامات مناسب در مناطق با پتناسیل فرسایش بادی و شناسایی کانون­های بحرانی بیابان زا

 

4-نابودی جنگل ها ومراتع  و فضاهای سبز از دلایل دیگر افزایش ریزگردها است. آیین نامه ریزگردها سازمان جنگل ها و مراتع را موظف نموده است تا نسبت به احداث فضای سبز مشجر در کانون­های بحران زا اقدامات لازم را انجام دهد( ماده 7) علاوه براین شهرداری ها نیز در حوزه صلاحیت خود موظف به اجرای طرح کمر بند فضای سبز شده اند.

 

5- با نگاهی به محتوای تعهدات و تکالیف مقرره برای سازمان­ها می توان به ماهیت فرابخشی امر مقابله با ریزگردها پی برد. ازجمله مهمترین تکالیف و تعهداتی که دراین خصوص بر عهده دستگاههای اجرایی مختلف نهاده شده است به اختصار می توان به موارد ذیل اشاره نمود.

 

وزرات امور خارجه در رایزنی با کشورهای منطقه( ماده 18)، معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری در تأمین اعتبارات لازم ( ماده 17)، وزارت نیرو در تعیین حق آبه تالاب­های جنوب و جنوب غرب کشور به منظور حفاظت و احیای تالاب­ها به عنوان یکی از زمینه های تشدید پدیده گرد و غبار[53]( ماده 2) ونیز احداث باد شکن و کمربند سبز در اطراف تأسیسات آب شرب شهری(ماده11)،وزات نفت درتأمین و تحویل رایگان مالچ( ماده5)، استانداری­های مناطق مبتلابه در امر اطلاع رسانی و آموزش همگانی جهت کسب آمادگی برای مواجهه با پدیده گرد و غبار(ماده8)، مراکز درمانی در انجام مراقبت­های پزشکی جهت پییشگیری و درمان افراد و توسعه و تجهیز مناطق اورژانس در مناطق بحرانی گردو غبار ( ماده 8) رامی توان نام برد.

 

5- بالاخره در سطح اقدامات نهادین و پیش بینی نهادها و طرح ها و برنامه های مقابله با ریزگردها نیز می توان تدابیر مشخص شده ذیل را نام برد که در صورت اجرای مناسب می تواند نقش محوری در کاهش این پدیده داشته باشد.

 

1-تشکیل کارگروه ریزگردها

2-پیش بینی طرح توسعه و تجهیز پایش وضعیت جوی

3-ایجاد طرح کمربند سبز شهرها

4-برنامه اقدام ملی برای مقابله با بیابانزایی

5-طرح جامع مدیریت و احیای مناطق جنوب و جنوب غرب کشور

6-طرح جامع مقابله با شن های روان و فرسایش بادی در جنوب و غرب کشور

7- تیم کارشناسی موضوع ماده 18[54]

 

 

2-اقدامات منطقه ای و فراملی

 

 

دولت ایران علاوه بر سطح داخلی در سطح منطقه ای نیز اقداما مختلفی را برای مقابله و کاهش انتشار ریزگردها در داخل انجام داده است. این اقدامات شامل رایزنی های دوجانبه و چند جانبه با کشورهای همسایه، انعقاد تفاهم نامه مشترک، برگزاری نشست و حتی اقدامات اجرایی در قلمرو خاک عراق را در بر می گیرد. در این راستا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

 

 

1- برگزاری نشست­های دو جانبه و چند جانبه جهت حصول همکاری دراین زمینه از مهمترین اقدامات انجام شده برای کاهش این قبیل آلودگی است. آنگونه که از اخبار منتشره بر می آید در سه سال گذشته هفت نشست منطقه ای با کشورهای عراق، سوریه و قطر در سطح وزیر و معاون وزیر در کشورهای عراق، ایران و ترکیه برگزار گردیده است. [55] از جمله مهمترین این تفاهمنامه ها می توان به تفاهمنامه همکاری میان ایران و عراق اشاره نمود. به موجب این تفاهمنامه[56] طرف ایرانی موظف شد ه است تا مراحل اجرایی طرح مدیریت و کنترل یک میلیون هکتار از اراضی بیابانی و کانون­های بحران عراق را در مدت پنج سال، با آموزش کارشناسان عراقی و انتقال تجهیزات و امکانات بیابان زدایی آغاز کند. همچنین، سازمان هواشناسی ایران نیز اطلاعات هواشناسی و محصولات پیش‌بینی مورد نیاز هواشناسی عراق را تامین نموده و از سوی دیگر هواشناسی عراق متعهد شده کلیه داده‌های دیده‌بانی را به هواشناسی ایران ارسال کند.( نحوه و نوع داده، ‌اطلاعات و محصولات مورد نیاز در نشست‌‌های تخصصی و کارشناسی تعیین خواهد می شود.) همچنین ازجمله توافقات حاصله ازچهارمین اجلاس مشترک هیئت­های جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق که از 11 تا 15 مرداد 1389 در تهران برگزار شد می‌توان به حضور یک هیئت کارشناسی و فنی از ایران به سرپرستی و مسئولیت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و همچنین حضور نمایندگانی از سایر سازمان‌های تخصصی (از جمله سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان هواشناسی) برای انجام بازدیدهای کارشناسی و فنی از کانون­های منشاء گرد و غبار و شبکه‌های سنجش در عراق اشاره کرد که با هدف انتخاب محدوده اجرای اولیه عملیات و بازدید میدانی و انجام آزمایشات مربوط به خاک و نوع گونه گیاهی مناسب منطقه مورد نظر مطالعاتی را انجام دهند.[57]

 

 

2-از دیگر اقدامات ایران در جهت همگرایی بیشتر کشورهای همسایه در زمینه مشکلات محیط زیست برگزاری چهارمین اجلاس وزرای محیط زیست اکو(کشورهای عضو سازمان همکاری های اقتصادی) در خرداد ماه 1390 در تهران بود. یکی از اهداف اساسی این نشست تبادل نظر کشورهای مبتلابه در خصوص انجام اقدامات یکجانبه و دوجانبه برای مقابله با مشکلات زیست محیطی منطقه از جمله ریزگردها بود. عملیاتی کردن طرح های بیابان زدایی و مقابله با گرد و غبار، شناسایی پدیده ریزگردها و طوفان­های شن به عنوان چالش­های مهم منطقه اکو و تأکید بر نقش تعیین کننده کشور عراق در اجرای طرح های بیابان زدایی از جمله دستاورهای مهم برگزاری این نشست برای ایران بود.

 

 

نتیجه گیری و پیشنهادات

 

 

 آنچه که دراین مقاله به اختصار بررسی گردید، ارزیابی اقدامات و تعهدات دولت ایران و نحوه انجام همکاری های منطقه ای برای مقابله با ریزگردها بود. درنهایت می توان به عنوان نتیجه گیری برخی پیشنهادات را ارائه و به ذکر برخی از موانع در این زمینه پرداخت.

 

 

1-در سطح موانع علیرغم انجام برخی اقدامات در سطح دیپلماتیک و انعقاد چندین تفاهم­نامه هنوز همکاری جدی را میان کشورهای مبتلابه و بویژه کشورهای سرچشمه گرد و غبار شاهد نیستم. ازجمله می توان به عدم اولویت مبارزه با پدیده گرد و غبار در کشورهای همسایه، بویژه عراق با توجه به شرایط سیاسی داخلی در این زمینه اشاره نمود. در ایران نیز علیرغم پیش بینی تدابیر جامع و مکفی در آیین نامه مقابله با ریزگردها، هنوز اقدام جدی از سوی سازمان­های ذیربط با توجه به موانع قانونی و بروز مشکلات سازمانی و بودجه ای صورت نگرفته است.

 

2-در زمینه پیشنهادات در حال حاضر خلاء یک کنوانسیون منطقه ای مشخص که تعهدات قراردادی را بر کشورهای همسابه بار نماید احساس می شود. بنابراین مهمترین پیشنهاد تدوین یک کنوانسیون منطقه ای برای مقابله و پیشگیری از پدیده گرد و غبار (با توجه به تجربه کشورهای آسیای جنوب شرقی) است. هرچند ماده 19 آیین نامه ریزگردها به این مسئله اشاره نموده است. اما آنچه دراین ماده تصریح گردیده است صرفاً یک طرح منطقه ای است. در حالی که به نظر با توجه به احتمال بروز این مشکل در آتیه و مبتلابه بودن کشورهای حوزه خاورمیانه به لحاظ حغرافیایی با پدیده گرد و غبار، تدوین یک کنوانسیون عام چند جانبه  میان کشورهای منطقه ای ضروری است.

 

 تجربه بحران­های مشابه، نظیر تجربه آسیای جنوب شرقی نشان داده است که حل مسائل زیست محیطی نیازمند همکاری منطقه ای است. چراکه اساساً مشکلات زیست محیطی مرز نمی شناسند. علاوه براین هرچند تعهدات عرفی متعددی را می توان بر کشورها در خصوص همکاری و مقابله با ریزگردها تصور نمود، اما نباید از نقش تعهدات قراردادی در این زمینه نیز غافل بود. تسریع و تسهیل در اجرای تفاهم نامه های امضاء شده میان کشورهای همسایه، ضرورت اتخاذ تدابیر قضایی، قانونی و اجرایی درسطح ملی جهت کنترل این پدیده ازجمله اجرای مناسب سیاست­های ممنوعیت تغییر کاربری اراضی جنگلی و تالابی و رودخانه ای، تدوین پیش نویس طرح اجرایی همکاری چند جانبه میان کشورهای منطقه برای مقابله با ریزگردها از اقدامات دیگری است که می توان انجام داد.

 

 

---

[1] 

. Les forêts précédent les peuples, les deserts les suivent (chateaubriand)

[2] 

چیراس، دانیل دی، علوم زیست محیطی، ترجمه محمد رضا داهی و بهرام معلمی، نشر دانشگاهی، چ اول، 1382، صص111-92.

 

[3] 

مهمترین استان­های مبتلابه می توان به استان کردستان، خوزستان، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، لرستان، کرمانشاه، قم، کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان را نام برد. در این میان شیوع این پدیده برخلاف استان­های کویری و شرقی در استان­های غربی و جنوب غربی کشور از شیوع غیر معمولی برخوردار بود.

 

[4]

Convention de Genève sur la pollution atmosphérique transfrontalière à longu

e distance,(adoptée en 1979)

 

[5] 

مواد آلاینده موضوع این پروتکل­ها به ترتیب تاریخ تصویب شامل آلاینده­های آلی پایدار، انتشار سولفور، اکسید نیتروژن، ترکیبات آلی فرارVOC فلزات سنگین و موادی که منجر به مغذی شدن یا اسدیته شدن آب می گردند می شود.

 

[6] 

Particulates

 

[7]

 Dust = Poussières

 

[8]

 Haze

 

[9]

 Aerosol

 

[10] 

اسپیدینگ، د.ج، آلودگی هوا، ترجمه منصور کیان پور راد، مرکز نشر دانشگاهی، چ اول، تهران، 1371، ص 22.

 

[11] 

همان منبع

 

[12] 

 اسپیدینگ، د.ج، منبع پیشین، ص 22.

 

[13] . بوتکین، دانیل، شناخت محیط زیست، ترجمه عبدالحسن وهاب زاده، انشتارات جهاد دانشگاهی مشهد،چ اول، 1382،ص463

 

 

[14] . بوتکین، همان، ص 458.

 

 

[15] . برای بررسی بیشتر آثار زیانبار ریزگردها بر انسان ومحیط زیست ر.ک: شوون، پل، آلودگی هوا، ترجمه کریم کوشا، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ اول، 1369، صص 31 و 95 و اسپیدینگ، منبع پیشین ، صص 24- 23.

 

[16] 

برای نمونه ر.ک: گرد و غبار پروازهای فرودگاه ایلام را لغو کرد، پایگاه خبری فرا رو، کد خبر 79707، 24 فروردین 1390:

 

 Availabe at: http://fararu.com/vdcgtu9u.ak9yz4prra.html

 

[17] Blood rains

 

 

[18] . خان وردی، ام البنین، «سلامت جهان در محاصره ریزگردها»، ویژه نامه جام جم، 14 مرداد 89، ش 154، ص 103

 

 

[19] . علیزاده، معصومه،« کاهش 50 درصدی تولید عسل بر اثر گرد و غبار»، روزنامه جام جم، 13 تیر 1389، ص 15.

 

 

[20] . برخی از گمانه زنی های رسانه ای و کارشناسی، منشاء شیوع بی سابقه گرد غبار غلیظ در شهرهای غربی را به فراتر از مرزهای ایران و در کشورهای عربستان و عراق دانسته اند. به این صورت که وزش باد از صحرای عربستان و بیابان های عراق و همچنین عدم بارش باران و نبود پوشش گیاهی در برخی از این مناطق، عامل ورود گرد غبار به این مناطق است.

 

 

[21] . محمد پور، حسین،«بررسی اثرات پدیده گرد و غبار بر اقلیم زیست محیطی خوزستان»، مجله شاهد جوان، ش 70، ص40.

 

 

[22] . Transboundary Haze pollution

 

 

[23] . Regional Haze Action Plan(1997).

 

 

[24] . برنامه ملت­های جنوب شرق آسیا( آسه آن)

 

 

[25] .کوروکولاسوریا، ال و نیکلاس رابینسون، مبانی حقوق بین الملل محیط زیست، ترجمه سید محمد مهدی حسینی، انتشارات میزان، چ اول، 1390، ص 266.

 

 

[26] .مشابه این پدبده را می توان به مورد فعالیت­های آتشفشانی ایسلند و گرد و غبار ناشی از آن در مارس سال 2010 اشاره نمود که منجر به ایجاد اختلال در ترافیک هوایی در اروپا شده و خسارات قابل توجهی به بخش شرکت­های هواپیمایی و توریستی وارد نمود.

 

 

[27] . شیلتون، دینا، الکساندر کیس، کتابچه قضایی حقوق محیط زیست، ترجمه دکتر محسن عبداللهی، معاونت حقوقی و توسعه قضایی قوه قضائیه، انتشارات خرسندی، چ اول، 1389، ص 198.

 

 

[28] . ASEAN Agreement on Transboundary Haze Pollution.

 

 

[29] . شیلتون، همان.

 

 

[30] .Lian Koh, Kheng, ASEAN environmental law, policy, and governance: selected documents, World Scientific Publishing, 2009,p631.

 

 

[31] .گوندلینگ لوتار و دیگران، حقوق محیط زیست، ترجمه محمد حسن حبیبی، انتشارات دانشگاه تهران، چ اول، ج 2، ص 118.

 

 

[32] . در حال حاضر علیرغم تکثر اسناد بین المللی در حوزه آب و نیز هوا، کنوانسیون جامع، مشخص و فراگیری در حقوق بین الملل درخصوص خاک وجود ندارد. برای بررسی ابعاد مختلف این خلاء درحقوق بین الملل ر.ک: گوندلینگ لوتار و دیگران، همان منبع، ص 129-128.  

 

 

[33] . Charte européenne des sols

 

 

[34] . Carte Mondiale des Sols

 

 

[35] . Programme mondial pour les sols

 

 

[36] . پور علی، ملیحه، «بررسی علل و منشاء ایجاد گرد و غبار در استان خوزستان»، مجله رشد آموزش جغرافیا، دوره 25، ش3، بهار 90، ص 12.

 

 

[37] . برای نمونه می توا ن به قطعنامه‌ شماره‌ 172/44 - 19 دسامبر 1989 مجمع‌ عمومی‌ در مورد اجرای‌ برنامه‌ عملیاتی‌ مبارزه‌ با پیشروی‌ صحراها و بیابان‌ زائی اشاره نمود. ر.ک:

 

 

 Résolution 44/172 du 19 décembre 1989 sur l'application du Plan d'action pour lutter contre la désertification(A/RES/44/172.(

 

 

[38] . Convention des Nations unies sur la lutte contre la désertification (CLD).

 

 

[39] - Programmes d'action nationaux

 

 

[40] - Programmes d'action régionaux

 

 

[41] . ماده 12 آیین نامه آمادگی و مقابله با گرد و غبار (ریزگرد) مصوب 1388 هیأت وزیران به صراحت به اجرای برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان‌زایی توسط وزارت جهاد کشاورزی به عنوان مرجع ملی کنوانسیون پاریس اشاره نموده است. به موجب این ماده«سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری کشور موظف است در راستای برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان‌زایی و کاهش اثرات خشکسالی در کشور با همکاری وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و سازمان هواشناسی کشور و سازمان بسیج سازندگی نیروی مقاومت بسیج ظرف پنج سال، سالانه نسبت به احداث حداقل (600) کیلومترمربع نهالکاری به صورت اشکوب‌بندی شده و با استفاده از گونه‌های بومی سازگار به کم آبی را با اولویت مناطق آسیب‌پذیر از نظر زیست محیطی به شرح زیر در جنوب و غرب کشور به‌مورد اجرا گذارد:

 

 

1-کمربند فضای سبز کلیه فرودگاههای منطقه با رعایت حریم فرودگاهها.

 

 

2- حریم ایمنی (150) متری راه‌آهن و جاده‌های بین شهری.

 

 

3-حوضه‌های آبخیز سده‌های مورد بهره‌برداری.

 

 

4- کمربند سبز در نوار مرزی جنوب‌غربی«.

 

 

5-کانون­های بحرانی فرسایش بادی.

 

 

[42] .Stratégies à long terme

 

 

[43] .alertes précoces de sécheresse

 

 

[44] .Convention portant création du Comité permanent interÉtats de lutte contre la sécheressedans le Sahel. Conclue à Ouagadougou le 12 septembre 1973

 

 

[45] .United Nations Environment Programme, Register of international treaties and other agreements in the field of the environment, United Nations Environment Programme Nairobi, 1997, p151.

 

 

[46] .در منطقه خاورمیانه در زمینه تعهدات قراردادی، تنها می توان به صورت ضمنی از کنوانسیون پاریس برای مقابله با بیابازدایی یاد کرد. با توجه به عضویت ایران و برخی از کشورهای منطقه در این کنوانسیون، اجرای مناسب تدابیر و تعهدات پیش بینی شده در این کنوانسیون از جمله برنامه های اقدام ملی برای مقابله با بیابان زایی می تواند نقشی پیشگیرانه در کنترل و کاهش پدیده ریزگردها داشته باشد.

 

 

[47] . حق خود را چنان اعمال کن که سبب اضرار غیر نگردد(Sic utere tuo alienum non laedas).

 

 

[48] .Trail = Trail smelter

 

 

[49] . این اصل به مثابه یک قاعده عرفی حقوق بین الملل محیط زیست در اصل 21اعلامیه استکهلم و اصل 2 ریو و نیز درقضیه کانال کورفو مورد تأیید و شناسایی قرار گرفته است. برای بررسی جزئیات مربوط به جایگاه این اصل در حقوق بین الملل ر.ک: رمضانی قوام آبادی، محمد حسین،«نگاهی به اصل استفاده غیر خسارت بار از سرزمین در حقوق بین الملل»، علوم محیطی، سال چهارم، شماره چهارم،تابستان 1386 صص 74-57.

 

 

[50] .Golden rule

 

 

[51] . شیلتون دینا و کیس الکساندر، همان منبع، ص 72.

 

 

[52] . به موجب بند ب ماده 198 قانون برنامه پنجم « سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است تمهیدات لازم را برای کاهش آلودگی هوا تا حد استانداردهای جهانی با اولویت شناسایی کانونهای انتشار ریزگردها و مهار آن، کنترل و کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را فراهم آورد.»

 

 

[53] . ازجمله می توان به خشک شدن تالاب هور العظیم( هورالهویزه) اشاره نمود که در حال حاضر منشأ عمده انتشار گرد و غبار در خوزستان است.

 

 

[54] . این تیم از ابداعات ماده 18 آیین نامه مقابله با ریزگردها ست که به منظور بررسی ابعاد برون مرزی این پدیده پیش بینی شده است. این تیم کارشناسی موظف است تا با هماهنگی وزارت امور خارجه به منظور ارائه راهکارهای لازم به کشورهای منطقه اعزام گردد. در همین راستا طی رایزنی های متعددی که در سالهای 89 و 90 بامقامات عراقی صورت گرفته است، انجام عملیات کنترل ریزگردها در داخل خاک عراق از جمله اقدامات پیش بینی شده توسط ایران در این زمینه بود.

 

 

[55] . اظهارات مدیرکل دفتر بررسی آلودگی هوای سازمان محیط زیست در : همسایه ها یاری کنند گرد و غبار تمام می شود، خبر آنلاین، 28 اردیبهشت 1390، کد خبر151860 :

 

 

Availabe at: http://www.khabaronline.ir/news-151860.aspx

 

 

[56] . امضای یادداشت تقاهم ایران وعراق برای تأمین بودجه مهار گرد و غبار، روزنامه جمهوری اسلامی، 17/5/1389.

 

 

Availableat:

 

 

[57] . همان منبع